Psikolojik ilk yardım travmatik olayların erken döneminde, kişilerin psikososyal ihtiyaçlarının karşılanması için yapılan bir müdahale çeşididir. Psikososyal ihtiyaçlara ek olarak, travma sonrası stres semptomlarının azaltılması için de psikolojik ilk yardım yapılmaktadır. Bu yazıda amaçlanan, travma ve psikolojik ilk yardım ile ilgili okuyucuya genel bir çerçeve sunmaktır.
Travma Nedir?
Çağlar boyunca, dünyanın farklı bölgelerinde birçok doğal afet veya insan eliyle oluşturulmuş travmatik olay yaşanmıştır. Bu olayların ortak noktası, olağan hayat akışında beklenmedik anlarda ve ortamlarda meydana gelmiş olmasıdır. Yaşamdaki bu olağandışılık halinin verdiği şiddetli rahatsızlığı “travma” ve duruma verilen tepkileri “travma tepkisi” olarak adlandırmak mümkündür. “Travmatik olaylar dünyanın güvenli bir yer olması, kendiliğin pozitif değeri ve yaratılmanın anlamlı düzeni hakkında kurbanın temel varsayımlarını tahrip eder.” (Herman, 2017, s.63). Travma, kişinin bedensel ve ruhsal bütünlüğünü bozucu bu tür olayları doğrudan yaşamasıyla, başkalarının yaşadığına tanıklık etmesiyle, bir yakınının başına geldiğini öğrenmesiyle ve/veya travmatik olayın rahatsız edici ayrıntılarına sürekli olarak maruz kalmasıyla oluşabilmektedir (APA, 2014). Travmatik olaylara dolaylı olarak maruz kalan bir başka grubu, yardım çalışanları oluşturmaktadır. Bu grupta yer alan arama-kurtarma ve itfaiye çalışanlarının, doktorların, hemşirelerin ve ruh sağlığı uzmanlarının ikincil travmatik stres yaşadıkları gözlenmektedir (Gökçe ve Yılmaz, 2017). Amerikan Psikiyatri Birliği Ruhsal Bozuklukların Tanısal ve Sayımsal El Kitabı’nın beşinci baskısında (DSM-5) travmatik olaydan sonra meydana gelebilecek tepkiler arasında öfke patlamaları, kendine zarar verme davranışları, aşırı irkilme, odaklanmada ve uykuda güçlük sıralanmıştır (APA, 2014). Travma tepkileri her insanda aynı sayıda ve şiddette görülmemekte, kişiden kişiye farklılık göstermektedir. Dolayısıyla travmatik stres oluşumunda aynı travmatik olay karşısında, algılanan kontrol düzeyindeki, algılanan yaşam tehdidindeki ve öngörülebilirlik düzeyindeki farklılıklar öznel risk faktörlerini; can ve mal kayıpları, yaralanma, işsizlik gibi faktörlere bağlı farklılıklar nesnel risk faktörlerini oluşturur (Freedy, Saladin, Kilpatrick, Resnick ve Saunders, 1994). Bu faktörlere bağlı olarak bazı insanlar travmatik stresle baş etmede yararlı yöntemler kullanırken bazıları baş etmede güçlük çekmektedir.
Psikolojik İlk Yardım Nedir?
Göç, kaza ve afet kaynaklı travmalar söz konusu olduğunda, yardıma ihtiyacı olan ve şiddetli travma tepkisi gösteren kişilere yönelik olarak psikolojik ilk yardım uygulanmaktadır. Psikolojik ilk yardımın amacı, ruh sağlığını koruma, oluşabilecek psikolojik rahatsızlıkları önleme, iyileşmeyi hızlandırma ve kişilere destek ve güven sağlamadır (Everly ve Flynn, 2006). Psikolojik ilk yardım ruh sağlığı uzmanları tarafından yapılabildiği gibi, bu konuda eğitimli kişiler tarafından da yapılabilmektedir. Ülkemizde, afetlerden etkilenen bireylere psikososyal müdahale gerçekleştirilmesi adına 2006 yılında Afetlerde Psikososyal Hizmetler Birliği kurulmuştur (Türk Kızılayı, 2008). Ayrıca psikolojik ilk yardım ile alakalı Dünya Sağlık Örgütü’nün 2013 yılında yayınladığı bir kılavuz bulunmaktadır.
Bu çalışmalar ışığında, psikolojik ilk yardım yapılırken dikkat edilmesi gereken hususlar belirlenmiştir. Psikolojik ilk yardımın ilk adımı olan hazırlık aşamasında, afet bölgesine gitmeden önce yaşanan olay hakkında bilgi toplamak ve kimlerin olaydan etkilendiğini öğrenmek öncelik taşır. Ayrıca bölgede temel ihtiyaçları ve yardımları sağlayan kurumlar ve topluluklar hakkında bilgi sahibi olmak sahada görev alacak kişiler için gerekli görülmektedir (WHO, 2013). Psikolojik ilk yardım, psikoterapi müdahalelerinden farklıdır. Kriz bölgesine ulaşıldığında ilk olarak, psikososyal yardıma ihtiyacı olan bireylerin fark edilmesi ve güvenli bir bölgeye alınması gerekmektedir. Böylece, psikolojik destek aşamasına geçmeden önceki akut evrede kişilerin güvenliği ve stabilizasyonu sağlanmış olur (akt. Demircioğlu, Şeker ve Aker, 2019).
Orta evrede, yardıma ihtiyacı olduğu tespit edilen kişilerle doğrudan ilişki kurulur. Yardımcı olacak kişinin, adı ve hangi kuruluşla çalıştığı ile ilgili bilgi vererek kendini tanıtması güven sağlama açısından önemlidir. Dışarıdan belli olsa dahi doğru yardımı yapabilmek için kişilere medikal, fiziksel ihtiyaçları, ve kaygıları sorulmalı ve neyi önceledikleri öğrenilmelidir (Everly ve Flynn, 2006). Farklı kültürlerden kişilerle iletişim kurarken, o kültürün hassasiyetlerini göz önünde bulundurmakta yarar vardır. Aşırı kaygılı kişilerle yumuşak bir ses tonu ile göz teması kurarak konuşmak, yalnız olmadıklarını ve güvende olduklarını vurgulamak sakinleşmelerine yardımcı olmaktadır (WHO, 2013). Yardım esnasında kişilerin konuşmak istedikleri takdirde yakınlarında olmak fakat konuşmaları için zorlayan bir tavır içinde olunmamalıdır. Ayrıca, empatik dinleme yaparken, örneğin kayıp yaşayan birine “Nasıl hissettiğini anlıyorum.” veya “Daha kötüsü olabilirdi.” gibi cümleler kurmaktan kaçınılmalıdır.
Gerçeklik algısını kaybeden kişilerin zihinsel ve bedensel olarak şimdiki zamana odaklanmalarına yardım etmek için topraklama yöntemi (grounding technique) de bu aşamada kullanılmaktadır (Brymer ve diğerleri, 2006). Topraklama yönteminde el ve ayaklar rahat bir pozisyonda tutularak oturulur ve kişiyle nefes egzersizi yapılır. Bu esnada kişinin çevresinde gördüğü beş objeyi ve duyduğu beş sesi fark etmesi ve söylemesi istenir. Kişi daha sonra fiziksel ve duygusal beş hissine odaklanır ve bunları söyler. Derin bir şekilde nefes alıp verme ile topraklama yöntemi bitirilir (akt. Demircioğlu, Şeker ve Aker, 2019).
Son evrede, ihtiyaçların temini için ilgili kişilerle ve birimlerle bağlantı kurma aşamasına geçilir. İhtiyaçların karşılanması için kriz bölgesine dair önceden edinilen bilgiler, kişilere yardımların hızlıca ulaşmasına olanak sağlamaktadır. Fiziksel ihtiyaçların yanı sıra sosyal destek sağlayan resmi kurumlarla görüşülmesi veya ailelerin, tanıdıkların bir araya getirilmesi hedeflenir. Sağlanan sosyal destek, travmanın iyileşmesi için oldukça önemlidir fakat kişilere yerine getirmenin mümkün olmadığı sözlerin verilmemesi gerekir (Everly ve Flynn, 2006). Psikolojik ilk yardımı yapan kişi bölgeden ayrılacağı zaman, yardım ettiği kişiye oradan ayrılacağını açıklar. İhtiyaç devam ediyorsa ve mümkünse kişiyi yardım edebilecek başka biriyle tanıştırmasıyla yardım sonlandırılır (WHO, 2013).
Uzun Vadeli Müdahaleler
Travma tepkilerindeki bireysel farklılıklar göz önünde bulundurulduğunda, olay sonrasında uzun süre devam eden veya artan travma sonrası stres ve/veya depresyon belirtileri gösteren, yas sürecinde olan ve günlük hayatta işlev bozukluğu yaşayan kişiler için psikoterapi desteği verilmektedir. Bu bağlamda, kişilerin ihtiyacına uygun psikoterapi yaklaşımlarının belirlenmesi ve uzmanlara yönlendirilmesi uzun vadede yapılması gereken müdahaleler arasındadır. Detaylı bilgi için kaynakçada yer alan kılavuzlara göz atabilir, psikolojik ilk yardım ile ilgili eğitimleri araştırabilirsiniz.
Uzman Klinik Psikolog Zeynep Aliye VATANSEVER
KAYNAKÇA
Amerikan Psikiyatri Birliği, Ruhsal Bozuklukların Tanısal ve Sayımsal Elkitabı, Beşinci Baskı (DSM-5), Tanı Ölçütleri Başvuru Elkitabı’ndan çev. Köroğlu E, Hekimler Yayın Birliği, Ankara, 2014.
Brymer, M., Jacobs, A., Layne, C., Pynoos, R., Ruzek J.,Steinberg, A. ... Watson, P. (2006). Psychological First Aid: Field Operation Guide (2. Ed.). Los Angeles: National Child Traumatic Stress Network, National Center of PTSD.
Demircioğlu, M., Şeker, Z. ve Aker, A.T. (2019). Psikolojik ilk yardım: Amaçları, uygulanışı, hassas gruplar ve uyulması gereken etik kurallar. Psikiyatride Güncel Yaklaşımlar, 11(3), 351-362.
Everly, G.S. ve Flynn, B.W. (2006). Principles and practical procedures for acute psychological first aid training for personnel without mental health experience. International Journal of Emergency Mental Health, 8(2), 93-100.
Freedy, J.R., Saladin, M.E., Kilpatrick, D.G., Resnick, H.S. ve Saunders, B.E. (1994). Understanding acute psychological distress following natural disaster. Journal of Traumatic Stress, 7(2), 257-273.
Gökçe, G. ve Yılmaz, B. (2017). Afetlerde yardım çalışanları: İkincil travmatik stres ve başa çıkma. Türkiye Klinikleri J Psychol-Special Topics, 2(3), 198-204.
Herman, J. (2017). Travma ve İyileşme (5. Baskı). İstanbul: Literatür Yayınları.
Türk Kızılayı (2008). Afetlerde Psikososyal Destek Uygulama Rehberi. Ankara: Yorum Matbaa.
World Health Organization (2013). Psychological First Aid: Facilitator’s Manual for Orienting Field Workers. Geneva: WHO Press.
Yorumlar
Yorum Gönder